การคิดเชิงวิพากษ์และการวิเคราะห์ (Critical & analytical Thinking) โดย อ.ศศิมา สุขสว่าง-เก๋

ในหลายปีที่ผ่านมา อาจารย์เก๋-ศศิมา ได้ไปแบ่งปันความรู้ด้านการคิดเชิงวิพากษ์และการคิดวิเคราะห์  (Critical & Analytical thinking) ค่อนข้างบ่อย ในแต่ละครั้งที่ได้ไปแลกเปลี่ยนกับผู้เข้าสัมมนาในแต่ละองค์กร ก็จะได้ตกผลึกความคิด รวมทั้งมุมมองใหม่ๆเพิ่มขึ้นเรื่อย  บทความนี้อ. เก๋เลยอยากมาแลกเปลี่ยนและแบ่งปันเพิ่มเติมเกี่ยวกับการคิดวิพากษ์และการคิดวิเคราะห์ รวมทั้งการนำเสนอความคิดของตัวเองให้มีเหตุผล ออกมาด้วยว่า ต้องมีองค์ประกอบอะไรบ้างค่ะ 

1. การคิดเชิงวิพากษ์และการวิเคราะห์ (Critical & Analytical thinking)

(1) ความหมายเชิงหลักการ

คือ “ความสามารถในการคิดอย่างลึก ซับซ้อน และตั้งคำถามกับข้อมูลหรือแนวคิด”ไม่ใช่เพียงการอธิบายสิ่งที่เกิดขึ้น แต่เป็นการมองเห็นเหตุผลเบื้องหลัง, ความสัมพันธ์ระหว่างปัจจัย, และผลกระทบที่ตามมา เป็นการเชื่อมโยงมุมมองต่าง ๆ เข้าด้วยกัน เพื่อสร้าง “มุมมองใหม่ที่มีคุณค่า” (Insightful perspective) 

(2) องค์ประกอบสำคัญ

 (3) แนวทางพัฒนา

• ใช้ Framework การคิดวิเคราะห์เช่น SWOT Analysis, Fishbone Diagram (Cause–Effect) และ5 Whys  เพื่อแสดงกระบวนการวิเคราะห์อย่างเป็นระบบ

• แสดง “การเปรียบเทียบเชิงลึก” เช่น นำ 2 แนวทางมาเทียบข้อดีข้อเสีย พร้อมสรุปมุมมองตนเอง

• เขียน Insight Statement สั้น ๆ หลังแต่ละส่วน เช่น “สิ่งนี้แสดงให้เห็นว่า…” หรือ “นี่สะท้อนว่าการเปลี่ยนแปลงไม่ได้อยู่ที่เทคโนโลยี แต่ที่วิธีคิดของคน"

• แทรก Evidence หรือกรณีจริงมาสนับสนุนข้อวิเคราะห์

• ปิดท้ายด้วยการสังเคราะห์เชิงกลยุทธ์เช่น “ดังนั้น นโยบาย X จะมีประสิทธิผลก็ต่อเมื่อองค์กรปรับ Mindset ของผู้บริหารก่อน”

2. โครงสร้างและการให้เหตุผล (Argument & Structure)ในการคิดเชิงวิพากษ์และการวิเคราะห์

(1) ความหมายเชิงหลักการ

คือ “การสร้างแนวทางของความคิด (Logical Flow)” ที่ชัดเจนและโน้มน้าวได้ไม่ใช่แค่เรียงข้อมูลต่อกัน แต่เป็นการสร้าง “เส้นเรื่องของเหตุผล” —เริ่มจากตั้งประเด็น (Claim) - ให้หลักฐาน (Evidence) - วิเคราะห์ (Reasoning) - สรุปเชิงนัย (Implication)

 (โน้ต : “สรุปเชิงนัย (Implication)” เป็นคำที่มักใช้ในงานวิเคราะห์เชิงกลยุทธ์และงานวิจัย เพื่อ สรุป “ความหมายที่ลึกกว่า” ของสิ่งที่ค้นพบ — หรือพูดง่าย ๆ คือ “สิ่งนี้บอกอะไรกับเรา” และ “เราควรทำอย่างไรต่อจากข้อมูลนี้”  

ตัวอย่าง  ลูกค้า 65% บอกว่าพวกเขาซื้อสินค้าที่มีความยั่งยืน แม้ราคาสูงกว่า (Evidence:หลักฐาน) ลูกค้าเริ่มให้คุณค่ากับแบรนด์ที่มีความรับผิดชอบต่อสังคม  (Insight:สิ่งที่ค้นพบ)  บริษัทควรพัฒนา กลยุทธ์ Sustainability Branding อย่างจริงจัง เพราะนี่คือ “แรงขับเคลื่อนใหม่ของตลาด” ไม่ใช่แค่เทรนด์ระยะสั้น  (Implication:สรุปเชิงนัย))

(2) องค์ประกอบสำคัญ

(3) แนวทางพัฒนา

• การเข้าใจโครงสร้างของเรื่องราว  เช่น Claim – Evidence – Reasoning – Conclusion (CERC Model)
• ตรวจสอบความสมดุล ว่ามีทั้ง “ข้อเสนอ” และ “เหตุผลสนับสนุน”
• ปิดท้ายด้วย “การสังเคราะห์” ไม่ใช่แค่ “สรุป” เช่น “จากการวิเคราะห์ทั้งหมด จะเห็นได้ว่าปัญหาไม่ได้อยู่ที่เครื่องมือ แต่คือระบบคิดของคนในองค์กร”

 สรุปภาพรวม

Critical  & Analytical   -  คิดลึก เปรียบเทียบ ตั้งคำถาม  -  สร้าง Insight ใหม่

Argument & Structure   -  เรียงเหตุผล มีตรรกะ ใช้หลักฐาน  -  โน้มน้าว

ตัวอย่าง   “การคิดเชิงวิพากษ์และการวิเคราะห์ (Criticality & Analysis)” และ “โครงสร้างและการให้เหตุผล (Argument & Structure)”ในบริบทธุรกิจและการพัฒนานวัตกรรมเพื่อให้เห็นภาพว่าแนวคิดเชิงกลยุทธ์ถูกนำมาใช้จริงได้อย่างไร

ตัวอย่างที่ 1: การคิดเชิงวิพากษ์และการวิเคราะห์ (Criticality & Analysis)

บริบท: ธุรกิจต้องการพัฒนานวัตกรรมเพื่อรักษาส่วนแบ่งตลาด

บริษัท FMCG รายหนึ่งพบว่ายอดขายสินค้าหลักเริ่มชะลอตัว เนื่องจากคู่แข่งเปิดตัวผลิตภัณฑ์ที่ “ย่อยสลายได้ทางชีวภาพ” ซึ่งตอบโจทย์แนวโน้มรักษ์โลก

การคิดเชิงวิพากษ์ (ตัวอย่างการวิเคราะห์)

1.ตั้งคำถามเชิงกลยุทธ์:

“เรากำลังแข่งขันด้วย ‘คุณสมบัติของสินค้า’ หรือ ‘คุณค่าที่ผู้บริโภคมองเห็น’ กันแน่?”

2.เปรียบเทียบมุมมอง:

• ทีม R&D เห็นว่าเรื่อง “เทคโนโลยีบรรจุภัณฑ์” คือจุดชนะ
• ทีมการตลาดกลับมองว่า “เรื่องราวของความยั่งยืน (Sustainability Storytelling)” ต่างหากที่ผู้บริโภคซื้อ

3.สรุป Insight ใหม่:

การชนะในตลาดนี้ไม่ได้อยู่ที่ “วัสดุบรรจุภัณฑ์” แต่คือ “การทำให้ผู้บริโภครู้สึกว่าตัวเองเป็นส่วนหนึ่งของการรักษ์โลก”
ดังนั้น กลยุทธ์นวัตกรรมต้องเชื่อมเทคโนโลยี + การสื่อสารคุณค่า (Value Communication) เข้าด้วยกัน

นี่คือตัวอย่างของ Critical Thinking เชิงกลยุทธ์ — จากการตั้งคำถาม “ทำไม” และ “อะไรคือคุณค่าที่แท้จริง”
นำไปสู่การวิเคราะห์เชิงลึกและมุมมองใหม่ที่สร้างนวัตกรรมเชิงกลยุทธ์ได้

 .................................

ตัวอย่างที่ 2: โครงสร้างและการให้เหตุผล (Argument & Structure)

บริบท: การตัดสินใจว่าจะลงทุนในระบบ AI สำหรับองค์กรหรือไม่

Claim (ประเด็นหลัก):
องค์กรควรลงทุนในระบบ AI เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพและสร้างความได้เปรียบเชิงแข่งขันในระยะยาว

Evidence (หลักฐาน):

• ข้อมูลจาก McKinsey ชี้ว่าองค์กรที่ใช้ AI มีอัตราการเติบโตของ ROI เฉลี่ยสูงกว่า 30%
• คู่แข่งหลักในตลาดได้เริ่มใช้ AI เพื่อเพิ่มความเร็วในการวิเคราะห์ข้อมูลลูกค้า

Reasoning (เหตุผลเชื่อมโยง):
การใช้ AI ไม่ได้แค่ลดต้นทุน แต่ยังช่วย “ปลดล็อกโอกาสนวัตกรรม” เช่น การพัฒนาสินค้าตามพฤติกรรมผู้บริโภคแบบเรียลไทม์ ซึ่งเป็นสิ่งที่คู่แข่งยังทำได้ไม่เต็มที่

Counterargument (มุมโต้แย้ง):
บางฝ่ายกังวลเรื่องค่าใช้จ่ายและการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างงาน
 แต่การวิเคราะห์ต้นทุน-ผลตอบแทน (Cost–Benefit Analysis) พบว่าระยะคืนทุนไม่เกิน 18 เดือน และสามารถเพิ่มความพึงพอใจของลูกค้า 25%

Conclusion (ข้อสรุป):
ดังนั้น การลงทุนในระบบ AI ไม่ใช่แค่ “โครงการเทคโนโลยี” แต่คือ “กลยุทธ์นวัตกรรมองค์กร” ที่จะสร้างความยั่งยืนในระยะยาว

โครงสร้างนี้คือ Argument & Structure ที่แข็งแรง  มีการเรียงเหตุผลจากข้อเท็จจริง -การวิเคราะห์-การตอบข้อโต้แย้ง-การสรุปเชิงกลยุทธ์

สรุปเปรียบเทียบเชิงหลักการ

อาจารยเก๋หวังว่า บทความนี้ จะมีประโยชน์และให้แง่คิดกับผู้อ่านบ้างนะคะ หากองค์กรใดสนใจหลักสูตร Critical and Analytical Thinking การคิดเชิงวิพากษ์และการคิดวิเคราะห์เพื่อพัฒนาประสิทธิภาพการทำงาน ติดต่ออาจารย์เก๋ได้เลยนะคะ 

E-Mail : sasimasuk.com@gmail.com หรือ Line ID : 0815609994 ได้เลยค่ะ (2 ช่องทางนี้จะมีคนตรวจสอบ monitor ทุกวันค่ะ)

....................

 ติดต่อวิทยากรสัมมนาอบรม In-House training ด้านความคิดสร้างสรรค์ การพัฒนานวัตกรรม หรือติดตามบทความ ได้ที่

อ.ศศิมา สุขสว่าง (เก๋)อาจารย์ศศิมา สุขสว่าง -อ.เก๋

บริษัทเอชซีดี อินโนเวชั่น จำกัด

Email : sasimasuk.com@gmail.com

Line ID : sasimasuk.com หรือเบอร์โทร. 0815609994

Website: http://www.sasimasuk.com/  

FB: https://www.facebook.com/CreativetoInnovation/

Tel:  081-5609994

Youtube: https://www.youtube.com/innoinninecreativetoinnovation